November Music is een festival dat wil verrassen met de meest uiteenlopende muziek. Dat lukt het vijfdaagse evenement al 22 jaar, waarbij elke nieuwe editie succesvoller wordt. Twee bewijzen daarvoor werden dit jaar geleverd met concerten van de Iraakse trompettist en santoorspeler Amir ElSaffar en een optreden van het Nederlands Kamerkoor, dat hedendaagse gecomponeerde muziek uit Estland presenteerde.
Amir ElSaffar en het Nederlands Kamerkoor. Het contrast tussen twee speerpunten van het festival op zaterdag kan haast niet groter zijn. Althans in muzikaal opzicht, niet wat betreft kwaliteit. Dat bewezen beide grootheden met indringende concerten, die lang zullen nadenderen in het gemoed van hen die erbij waren. Want het is niet zomaar iets wat de programmeurs van November Music ook dit jaar weer bij elkaar brachten. Wie zal immers voor aanvang van het festival Amir ElSaffar hebben gekend?
Het Nederlands Kamerkoor is in veel bredere zin bekend. Maar het programma dat dit vooraanstaande ensemble bracht, was minder fameus. Met nauwelijks gespeelde stukken van de Estse componist Arvo Pärt en wellicht nog ongehoordere composities van zijn landgenoot Veljo Tormis. In een vrijwel volle Grote Kerk in ’s-Hertogenbosch werden zij met passie en hartstocht gebracht. Waarbij door de uitgekiende repertoirekeuze naar een onvergetelijk slot werd toegewerkt: Raua Needmine van Tormis.
VLOEK OVER HET IJZER
De Nederlandse titel voor dit uiterst curieuze werk uit 1972 is Een vloek over het IJzer. Veljo Tormis schreef het als aanklacht tegen oorlogen. Alleen die titel al, hoe veelzeggend kunnen vijf woorden zijn. En hoe huiveringwekkend kunnen ze in muziek worden neergelegd. Het Nederlands Kamerkoor bracht het werk als een vloedgolf. Door de verschillende stemfrequenties ontstonden lagen die omhoog en omlaag gingen, waardoor het idee van een golfslag ontstond. Gekoppeld aan het tempo van het stuk hoorde je vluchtende mensen, de platte Turkse trom die dirigent Tonu Kaljuste hanteerde, herinnerde aan de cadans van treinwielen. En daar kwamen dan nog de dissonanten in de samenzang bij, die een vernietigende chaos verbeeldden en verwoordden.
Speciaal voor dit Pärt-eerbetoon was de vroegere chef-dirigent Tony Kaljuste vanuit Estland ingevlogen. Hij is een vertrouweling van de componist, die in september tachtig jaar is geworden. Dat was overduidelijk te horen: met name in de composities Tribute To Caesar en Dopo la Vittoria reikte de enorme stemkracht van het Nederlands Kamerkoor naar onbestaanbaar geachte hoogten. Het duidelijkst in Dopo la Vittoria, dat Pärt in 1996 schreef voor de zestienhonderdste verjaardag van de katholieke heilige Ambrosius. De tekst handelt over het ontstaan van de hymne Te Deum Laudamus, een sleutelwerk in de christelijke kerkelijke muziek. Krachtige klanken, volledig dienstbaar aan de tekst en tegelijk glorieus door de pastorale daadkracht van het Nederlands Kamerkoor. Fabuleus!
AMIR ELSAFFAR
De in Amerika geboren maar uit Irak afkomstige componist, trompettist en santoorspeler Amir ElSaffar was door November Music uitgenodigd voor twee concerten. Het eerste behelsde de maqam-muziek uit zijn vaderland, het tweede was meer jazzgericht omdat ElSaffar aantrad met zijn Two Rivers Ensemble. Een maqam is een element binnen klassieke Arabische muziek. Het is een toonladder die uit kleinere eenheden van opeenvolgende tonen is opgebouwd. ElSaffar’s compositie Ashwaaq vormde het middelpunt van dit concert, dat hij verzorgde met zanger Khaled El Hafez en het Tana String Quartet.
Amir ElSaffar opende voordat hij aan Ashwaaq begon, het concert met enkele improvisaties. Reuze interessant, omdat je daar niet meteen aan denkt als je het over klassieke Arabische muziek hebt. De eerste improvisatie betrof er een voor santoor (de Arabische variant voor een cimbalom). Bij de tweede improvisatie sloot het Tana String Quartet aan. Prachtig om te horen was hoe de gestopte trompet van ElSaffar organisch de muziek intrad. Ashwaaq (Love Poem) betrof serene klanken, die waren gezet op poëzie van de twaalfde-eeuwse soefi-mysticus Ibn Arabi. Hierin kwam de intensiteit van de Iraakse muziek, die steeds onder de oppervlakte gloeit, volledig tot uitdrukking. Dit concert moet absoluut tot de topconcerten van November Music ’15 worden gerekend.
En dat was het tweede van Amir ElSaffar ook. Met zijn Two Rivers Ensemble bracht hij verbinding aan tussen de maqam-muziek en westerse geïmproviseerde concertdelen. Het sextet speelde composities van de laatste cd Crisis. Amir ElSaffar opende eerst op trompet om te vervolgen met een solo op de santoor, die hij zingend begeleidde. Het groepsspel werd vaak gekenmerkt door waanzinnig hoge tempi – met de ontembare slagwerker Stéphane Galland – waarbij op de achtergrond schijnbaar achteloze invullingen klonken van de ud en buzuq, Arabische snaarinstrumenten. Ook tijdens dit concert werd een deel uit Love Poem van Ibn Arabi onder handen genomen. De ud en buzuq vlochten een netwerkje voor tenorsaxofoon, sandoor en zang. Waarbij overduidelijk werd aangetoond dat de naam van het ensemble, Two Rivers, muziek uitbeeldt die altijd in zee uitmondt. De zee dan van de mondiale muziek, die raakvlakken vertoont met alle muziek die mensen waar ook ter wereld creëren.
FRED FRITH
De festivalzaterdag werd ’s middags geopend door Fred Frith. De gitarist had zich omringd met Zwerm, een Belgisch-Nederlands gitaarkwartet. Dit concert was als een laboratorium, waar de kolven zijn vervangen door vijf elektrische gitaren en de inhoud zodanig pruttelt en sist, dat het laboratorium voortdurend onderloopt. Fred Frith en Zwerm hebben elkaar al enige tijd geleden gevonden. Ze maken ongenaakbare, snoeiharde improvisatiemuziek, die zonder aanziens des persoons door Frith wordt geleid en waarbij de andere vier gitaristen óf aangeven óf de muzikale strapatsen van de Britse onderzoekpionier verder uitbouwen.
Een zelfgecomponeerde suite had Fred Frith aan zichzelf voorbehouden. Het werd een geluidsexperiment, waarin een kleerborstel, kwast, handdoek en strijkstok het plectrum vervingen. Natuurlijk allemaal afgekeken van de Tilburgse gitarist Jacq Palinckx.
En zo kuierde November Music ’15 weer van hoogtepunt naar hoogtepunt. Daarmee zijn slogan waarmakend: muziek van nu door de makers van nu. Het festival wortelt steeds vaster in de wereld van álle muziek en trekt niet voor niets belangstellenden uit Nederland en ver daarbuiten. Zo’n achtduizend mensen komen op deze unieke stoofpot af om te proeven en daarna volop uit te buiken. Laat het zo blijven.
LICHTMANNEN
Nog één tipje voor de organisatie: houd uw lichtmannen in toom. Live-muziek is ermee gediend dat het publiek kan zien wat de musici uitspoken. Dat was dit jaar bij veel concerten niet mogelijk: de podia waren nauwelijks verlicht of in zo’n onbestemde kleuren gehuld, dat in slaap vallen soms het beste was wat de vertwijfelde mens kon overkomen. Gelukkig verhinderde de muziek dat veelal.
RINUS VAN DER HEIJDEN
beeld GEMMA VAN DER HEYDEN
November Music ‘15
Diverse locaties ’s-Hertogenbosch, 7 november 2015
Zwerm & Fred Frith
Amir ElSaffar/Khaled El Hafez/Tana String Quartet
Amir ElSaffar’s Two Rivers Ensemble
Nederlands Kamerkoor met werk Arvo Pärt en Veljo Tormis
